Phần 1: Vấn đề về tự ngã Vua Mi-lan-đa: Thưa Tỳ-kheo Na-tiên, ngài nói rằng không có cái “tôi” thực sự tồn tại, rằng tất cả đều là vô ngã. Nhưng nếu không có cái “tôi”, thì ai đang nhận thức, ai đang hành động, ai sẽ chịu trách nhiệm về những việc làm của mình? Tỳ-kheo Na-tiên: Thưa Đại vương, ngài có thể cho phép tôi hỏi ngài một câu không? Vua Mi-lan-đa: Dĩ nhiên, ngài cứ hỏi. Tỳ-kheo Na-tiên: Đại vương đến đây bằng gì? Vua Mi-lan-đa: Ta đến bằng xe ngựa. Tỳ-kheo Na-tiên: Vậy xe ngựa là gì? Có phải bánh xe là xe ngựa không? Trục xe, thân xe, ngựa kéo, hay dây cương là xe ngựa? Vua Mi-lan-đa: Không, những thứ đó chỉ là bộ phận của xe ngựa. Tỳ-kheo Na-tiên: Vậy thì xe ngựa tồn tại ở đâu? Nó chỉ là sự kết hợp của các bộ phận đó. Tương tự, cái “tôi” chỉ là sự kết hợp của năm uẩn: sắc, thọ, tưởng, hành, thức. Không có một cái “tôi” cố định tồn tại độc lập. Vua Mi-lan-đa: Ta hiểu rồi, cái “tôi” chỉ là danh xưng cho một tập hợp các yếu tố. Phần 2: Về sự tái sinh Vua Mi-lan-đa: Nhưng nếu không có tự ngã, thì khi ta chết, ai sẽ tái sinh? Làm sao có thể có luân hồi và nghiệp báo? Tỳ-kheo Na-tiên: Đại vương, ngài có thể nhớ lại ngọn lửa trong đèn của ngài đêm qua không? Vua Mi-lan-đa: Dĩ nhiên, nhưng ngọn lửa đó đã tắt rồi. Tỳ-kheo Na-tiên: Ngọn lửa đêm nay có phải là ngọn lửa đêm qua không? Vua Mi-lan-đa: Không, nhưng nó được truyền từ dầu và bấc. Tỳ-kheo Na-tiên: Tương tự, sự tái sinh là quá trình tiếp nối của các hành động và nghiệp quả, không cần một tự ngã cố định. Nghiệp báo là luật tự nhiên chi phối sự tiếp nối này. Vua Mi-lan-đa: Ta hiểu, sự tái sinh không đòi hỏi một cái “tôi” bất biến. Phần 3: Về nghiệp và trách nhiệm Vua Mi-lan-đa: Nhưng nếu không có tự ngã, thì ai sẽ chịu trách nhiệm cho các hành động thiện ác? Làm sao có thể nói rằng ai đó làm việc tốt hay xấu? Tỳ-kheo Na-tiên: Đại vương, ngài có trồng cây ăn quả không? Vua Mi-lan-đa: Có chứ, ta có nhiều vườn cây. Tỳ-kheo Na-tiên: Khi ngài trồng hạt giống, cây mọc lên và cho quả. Ngài có thể nói rằng quả đó không liên quan đến hạt giống không? Vua Mi-lan-đa: Không, quả là kết quả của hạt giống đã gieo. Tỳ-kheo Na-tiên: Tương tự, hành động là hạt giống, kết quả là quả báo. Mặc dù không có tự ngã cố định, nhưng hành động và kết quả vẫn liên kết qua luật nhân quả. Phần 4: Về ý thức và tri giác Vua Mi-lan-đa: Vậy thì ý thức là gì? Nó có phải là linh hồn hay tự ngã không? Tỳ-kheo Na-tiên: Ý thức là sự nhận biết phát sinh khi có sự tiếp xúc giữa các căn và trần. Nó vô thường và luôn biến đổi. Không thể coi ý thức là linh hồn hay tự ngã. Vua Mi-lan-đa: Nhưng khi ta ngủ, ý thức biến mất, ta không nhận biết gì cả. Điều đó chứng tỏ ý thức không liên tục. Tỳ-kheo Na-tiên: Ý thức không liên tục, nhưng tiềm thức và các hạt giống nghiệp vẫn tồn tại. Chúng làm nền tảng cho sự sinh khởi của ý thức mới khi có điều kiện. Phần 5: Về sự tồn tại của Niết Bàn Vua Mi-lan-đa: Ngài nói về Niết Bàn như là trạng thái giải thoát tối thượng. Nhưng Niết Bàn có thực sự tồn tại không? Nó có phải là một nơi chốn hay trạng thái tâm lý? Tỳ-kheo Na-tiên: Niết Bàn không phải là nơi chốn hay trạng thái có thể mô tả bằng ngôn ngữ. Nó là sự chấm dứt hoàn toàn của khổ đau, vô minh và chấp trước. Giống như ngọn gió, chúng ta không thể thấy, nhưng có thể cảm nhận. Vua Mi-lan-đa: Vậy làm sao ta có thể đạt đến Niết Bàn? Tỳ-kheo Na-tiên: Bằng cách tu tập giới, định, tuệ, loại bỏ tham, sân, si, và nhận ra bản chất vô thường, vô ngã của mọi pháp. Phần 6: Về sự tồn tại của thế giới Vua Mi-lan-đa: Thế giới này có thực sự tồn tại không, hay chỉ là ảo ảnh do tâm tạo ra? Tỳ-kheo Na-tiên: Thế giới tồn tại do duyên khởi. Nó không có tự tánh cố định, mà thay đổi theo điều kiện. Giống như ảo ảnh trong sa mạc, chúng ta thấy nước nhưng thực ra không có nước. Vua Mi-lan-đa: Vậy chúng ta nên nhìn nhận thế giới này như thế nào? Tỳ-kheo Na-tiên: Hãy thấy nó như nó là, không chấp trước hay phán xét. Nhận ra bản chất vô thường và duyên khởi của nó. Phần 7: Về sự tu tập và kết quả Vua Mi-lan-đa: Nếu tất cả đều vô thường và vô ngã, thì việc tu tập có ý nghĩa gì? Chúng ta có thể đạt được kết quả gì? Tỳ-kheo Na-tiên: Tu tập giúp chúng ta thấy rõ bản chất thực của mọi pháp, giải thoát khỏi khổ đau và luân hồi. Mặc dù không có tự ngã cố định, nhưng sự giải thoát là có thực và mang lại an lạc. Phần 8: Về từ bi và trí tuệ Vua Mi-lan-đa: Tại sao chúng ta cần phát triển từ bi và trí tuệ? Chúng liên quan gì đến sự giác ngộ? Tỳ-kheo Na-tiên: Trí tuệ giúp chúng ta thấy rõ thực tại, loại bỏ vô minh. Từ bi giúp chúng ta kết nối với mọi chúng sinh, giảm bớt chấp trước vào cái “tôi”. Cả hai đều cần thiết để đạt đến giác ngộ. Phần 9: Về sự tồn tại của chư Phật Vua Mi-lan-đa:

Sau khi vượt qua nhiều chướng ngại trong tâm thức, thiền sư quyết tâm tập trung vào các giai đoạn của sự giác ngộ, mong muốn hiểu rõ con đường dẫn đến giải thoát hoàn toàn. Giai đoạn 51: Khởi đầu sự Tỉnh Thức Thiền sư: Thưa đức Phật, sau khi đối mặt và chuyển hóa nhiều chướng ngại nội tâm, con cảm thấy một sự tỉnh thức mới mẻ. Tâm con trở nên trong sáng và an lạc hơn. Đây có phải là bước đầu tiên trên con đường giác ngộ không? Đức Phật: Này con, sự tỉnh thức mà con trải nghiệm là dấu hiệu con đang tiến sâu hơn vào con đường tu tập. Khi vô minh dần được loại trừ, trí tuệ bắt đầu tỏa sáng. Đây là bước khởi đầu quan trọng. Giai đoạn 52: Phát triển Chánh Niệm và Chánh Định Thiền sư: Con nhận thấy chánh niệm giúp con sống trọn vẹn trong từng khoảnh khắc, còn chánh định giúp tâm con tĩnh lặng. Làm sao con có thể phát triển sâu hơn hai yếu tố này? Đức Phật: Hãy thực hành thiền định đều đặn, tập trung vào hơi thở hoặc một đề mục nhất định. Chánh niệm được nuôi dưỡng qua việc tỉnh thức trong mọi hành động hàng ngày. Khi chánh niệm và chánh định phát triển, con sẽ có nền tảng vững chắc cho trí tuệ. Giai đoạn 53: Trải nghiệm Trí Tuệ (Prajna) Thiền sư: Trong thiền định, con có những khoảnh khắc nhận ra bản chất vô thường và vô ngã của các pháp một cách trực tiếp, không qua suy nghĩ phân tích. Đó có phải là trí tuệ (prajna) không, thưa Ngài? Đức Phật: Đúng vậy, đó là trí tuệ siêu việt, vượt qua mọi khái niệm và phân biệt. Khi tâm con tĩnh lặng và trong sáng, trí tuệ này tự nhiên xuất hiện. Hãy tiếp tục nuôi dưỡng nó. Giai đoạn 54: Thấu hiểu Tứ Thánh Đế sâu sắc Thiền sư: Con đã hiểu về Tứ Thánh Đế, nhưng giờ đây, con cảm nhận chúng một cách sâu sắc hơn. Khổ đau không chỉ là khái niệm, mà con thấy rõ nguồn gốc và sự chấm dứt của nó trong tâm mình. Đức Phật: Khi con trải nghiệm trực tiếp Tứ Thánh Đế, con đã bước vào giai đoạn thâm nhập chân lý. Sự hiểu biết này không chỉ nằm ở lý thuyết, mà đã trở thành sự chứng ngộ trong tâm. Giai đoạn 55: Thực hành Bát Chánh Đạo toàn diện Thiền sư: Con cố gắng thực hành Bát Chánh Đạo trong mọi khía cạnh của cuộc sống. Con nhận ra rằng mỗi yếu tố đều liên kết và hỗ trợ nhau. Làm sao con có thể duy trì và phát triển thực hành này? Đức Phật: Hãy giữ vững chánh niệm và chánh tinh tấn. Khi con thực hành một cách chân thành và kiên trì, Bát Chánh Đạo sẽ trở thành bản chất tự nhiên của con. Điều này dẫn đến sự thanh tịnh và giải thoát. Giai đoạn 56: Buông bỏ hoàn toàn chấp ngã Thiền sư: Con nhận ra rằng mọi khổ đau đều xuất phát từ chấp ngã. Khi con buông bỏ ý niệm về một cái “tôi” cố định, con cảm thấy tự do và an lạc sâu sắc. Đức Phật: Buông bỏ chấp ngã là bước quan trọng trên con đường giác ngộ. Khi không còn bị ràng buộc bởi tự ngã, con sẽ thấy rõ bản chất thật của thực tại và sống trong sự tự do. Giai đoạn 57: Thấu hiểu Tính Không (Sunyata) Thiền sư: Con bắt đầu hiểu rõ Tính Không, rằng tất cả các pháp đều không có tự tánh cố định và tồn tại dựa trên duyên khởi. Nhận thức này thay đổi hoàn toàn cách con nhìn thế giới. Đức Phật: Tính Không là bản chất của mọi pháp. Khi con thấu hiểu điều này, con sẽ không còn bám víu hay phân biệt. Tâm con sẽ trở nên rộng mở và bao dung. Giai đoạn 58: Trải nghiệm Nhất Thể Thiền sư: Trong thiền định sâu, con trải nghiệm sự hòa nhập với tất cả, không còn phân biệt giữa chủ thể và đối tượng. Con cảm nhận được sự nhất thể của vạn vật. Đức Phật: Trải nghiệm này là dấu hiệu con đã vượt qua sự phân biệt nhị nguyên. Tuy nhiên, con đừng chấp trước vào trạng thái này, mà hãy để nó hướng dẫn con đến sự hiểu biết sâu sắc hơn. Giai đoạn 59: Trí Tuệ Vô Phân Biệt Thiền sư: Con nhận ra rằng mọi khái niệm về tốt xấu, đúng sai chỉ là sản phẩm của tâm phân biệt. Khi buông bỏ sự phân biệt, con thấy mọi thứ như chúng là, không thêm bớt. Đức Phật: Trí tuệ vô phân biệt giúp con sống trong hiện tại một cách trọn vẹn, không bị chi phối bởi định kiến hay thành kiến. Đây là bản chất của tâm giác ngộ. Giai đoạn 60: Chứng Ngộ Giác Ngộ Hoàn Toàn Thiền sư: Thưa đức Phật, con cảm thấy mọi vô minh đã tan biến. Tâm con tràn đầy trí tuệ và từ bi. Con không còn bám víu hay chấp trước bất kỳ điều gì. Đây có phải là sự giác ngộ hoàn toàn không? Đức Phật: Này con, con đã đạt đến sự giác ngộ hoàn toàn. Nhưng hãy nhớ rằng giác ngộ không phải là đích đến cuối cùng mà là sự khởi đầu của hành trình mới. Hãy dùng trí tuệ và từ bi của con để giúp đỡ chúng sinh thoát khỏi khổ đau. Thiền sư: Con nguyện dùng sự giác ngộ này để lợi ích cho tất cả chúng sinh, như lời Ngài dạy. Đức Phật: Đó chính là hạnh nguyện của Bồ Tát. Hãy tiếp tục tu tập và dẫn dắt người khác trên